روانشناسی دین یا همان روانشناسی مذهب از شاخه های تحقیقات علمی است که به بررسی دین می پردازد.این علم به بررسی وضعیت های رولنشناسانه در جامعه ،وجدان گروهی و فردی که در ایجاد،توسعه،کارکرد و ازبین رفتن یک دین موثر است می پردازد.همچنین محتوای ساختار و جهت گیری این پدیده ها و جایگاه و نقششان در خود دین و زندگی خارج از دین موردعلاقه این علم است.کار اصلی روانشناسی دین تعریف و توضیح جامعه شناسانه-روانشناسانه از پدیده های دینی است.

دو جریان اصلی در روانشناسی دین -توصیفی و تبیینی،که اولی دین را با همدلی واز درون ترسیم می کند،ودومی نقادانه تر واز بیرون-تا امروز همچنان پابرجا مانده اند.اگر چه بعید نیست که نویسنده ای همزمان به هر دو جریان روی آورد،لیکن معمولا از این دو تنها یکی بشدت مورد تاکید قرار میگیرد.

مثلا فروید و رفتارگرایان تقریبا الگوهای کاملا تبیینی دین را به ما عرضه داشته اند،حال آنکه پیروان پدیدار شناسی تا حد امکان به توصیف خالص روی آورده اند.جیمز را میتوان نمونه ای از ترکیب هر دو جریان دانست،زیرا اگرچه او را معمولا به رویکرد توصیفی منتسب می دارند،در تاملات معروف او در باب مذهب یک جریان پنهان تبیینی هم وجود دارد.(ص60)

مکتب روسی(روسیه):در سراسر آثار مربوط به روانشناسی دین نیز تاکید بر یکی از این دو جریان دیده می شود.روشن ترین مثال در این مورد روانشناسی دین در روسیه است،که مدت ها هم به لحاظ ی و هم به لحاظ زبانی دچار انزوا بوده است.در سایه ی ت رسمی شوروی سابق که ترویج تفکر الحادی بود،روانشناسان دین در روسیه مدت ها وقت خود را صرف این کردند که توضیح دهند چرا شهروندان ایشان آنقدر سرسختانه مذهبی بودند؛نیز بدنبال راه هایی بودند که آنان را به جانب الحادگرایی ستیزه جویانه سوق دهند.برخی دیگر پیرو دیدگاه طبقاتی مارکس بودند که دین را دروغ میداند زیرا ادعاهای آن با تلقی ماتریالیستی از تاریخ در تضاد است،و چون دین به عنوان یک نیروی اجتماعی حافظ منافع طبقه ی حاکم است،در جامعه بی طبقه از بین خواهد رفت.پس از این منظر،کار روانشناسی دین پزوهشی درباره ی موقعیت های اجتماعی و روابط اقتصادی است،نه تجربه افراد.ترویج تفکر الحادی در وهله ی دوم و با این نظر همراه شد که ایوان پاولف،به رغم عقیده ی عام درباره ی این دانشمند مشهور،یک ملحد سازش ناپذیر است.اگرچه پاولف،که پسر یک کشیش ارتدکس روس بود،در پاسخ به پرسشنامه ی سی.ال.دروبریج(1932)،به راستی وجود قلمرو روحی و نیز بقای نفس را پس از مرگ انکار کرد،همو به زبان انگلیسی نوشت:پاسخ های من اصلا به معنی این نیست که نظرم درباره ی دین منفی است.بلکه برعکس،بی اعتقادی خود را نه موجب امتیازم بر مومنان ،بلکه در قیاس باآنان نقصانی برای خود میبینم.عمیقا معتقدم که احساس و تمایل دینی،دست کم برای اکثر انسانها،ضرورتی حیاتی است».فروپاشی اتحاد شوروی در1991و به همراه آن الغای موسسه ی الحادگرایی علمی متعلق به کمیته ی مرکزی حزب کمونیست روانشناسان دین را در روسیه آزاد نهاده است تا به دیگاه باز پاولف بگروند.تجدید چاپ ترجمه ی روسی 1910از انواع تجربه دینی جیمز در 1992نشان دهنده ی پیشرفت در این جهت است.(ص61)

مکتب انگلیسی-آمریکایی:رویکرد تجربی و حتی آزمایشگاهی به دین و نگاه توصیفی در مطالعات دینی،مهم ترین ویژگی این مکتب است.در این مکتب بیشتر بر فرد وتاثیر دین بر روان او تاکید میشد.بعلاوه این مکتب بیش از آنکه به مشاهده و آزمایش استوار باشد بر تامل و خوداندیشی تکیه داشت.گالتوندانشمند انگلیسی ،بنیان گذار روانشناسی تفاوت های فردی است و نخستین کسی است که از روش آماری همبستگی در این زمینه استفاده کرد.استنلی هال از بنیانگذاران روانشناسی دین در آمریکا است.وی برای این منظور دانشکده ی روانشناسی دین در دانشگاه کلارک را تاسیس کرد.جیمز لوبا و ادوین استاربوک نیز از شاگردان برجسته ی هال هستند که به مطالعه ی تجربه هایی چون ایمان آوری،دعا و حالات عرفانی با کاربرد روش های پرسشنامه ،مصاحبه ی شخصی ،زندگینامه های خودنوشت و دیگر روش های تجربی که قابل تجزیه و تحلیل ،رده بندی و سنجش آماری اند ،تاکید داشتند.(ص63)

مکتب آلمانی:در حالی که در آمریکا،عمدتا روانشناسان ،روانشناسی دین را پیشرفت دادند،در آلمان،این رشته بیشتر زمینه ی کار و در قلمرو بحث فیلسوفان و عالمان الهیات بود.در آلمان ویلهلم وونت،مکتب دیگری از روانشناسی دین را بنیاد نهاد که مبتنی بود بر مشاهده و ملاحظه ی رفتار و عقاید دینی اقوام و گروه ها و نه وما افراد.در اتریش زیگموند فروید به تحلیل و تبیین دین از دیدگاه روانکاوانه پرداخت.برای مثال در آثار شلایر ماخر،دیدگاه روانشناختی در مقایسه با موضع الهیاتی،در درجه ی دوم اهمیت داشت.ویلهلم وونت،فروید ،یونگ و اریکسون از دانشمندان این مکتب هستند.

یونگ و روانشناسی دین:کارل گوستاو یونگ روانسناس سوئیسی و پایه گذار روانشناسی تحلیلی،که تحقیقات گسترده ای در حوزه ی دین شناسی انجام داده است.او برخلاف برخی  از روانشناسان که منشاء دین را امور غیر معرفتی مانند عقده های روانی،ترس یا فقر میدانسنتد ،با طرح نظریه های کهن الگوهای ناهشیار جمعی،سعی کرد راهی نوین در معرفت بشری به سوی دین و دینداری ارائه کند.

فروید و روانشناسی دین:زیگموند فروید،درششم ماه می سال 56م.در فرایگبورگ در موراویا زاده شد.پدرش،یعقوب فروید تاجر پشم و شخصی یهودی بود که البته به آموزه های دین یهود،التزام چندانی نداشت.مادرش نیز فردی مذهبی نبود.در این فضا،فروید به طور رسمی به بی دینی و الحاد روی آورد.او دین را در زندگی آدمیان ،امری زائد و برخاسته از ذهن کودکانه بشر میدانست و می گفت:سرانجام با رشد علمی انسان،بندهای توهم از پایش باز میشود و خورشید علم همچون فروریزی هیئت بطلیموس،لایه های تار دین را از اندرون روان آدمی برون خواهد راند.روش پژوهشی او،روان تحلیل گری،یعنی کاوش در لایه های پنهان روان یا ناخودآگاه بود.

مکتب فرانسوی:عمده مساعدت دانشمندان فرانسوی در زمینه ی روانشناسی دین،آثاری است که در حیطه ی روانشناسی مرضی عرضه کرده اند،اگرچه علاقه به بحث درباره ی ارتباط بیماری روانی با دینداری،در دو مکتب دیگر نیز وجود داشته است ،اما در فرانسه،برخی از بزرگترین آسیب شناسان قرن نوزدهم،توجه مستمری به این امر نشان داده اند.ژان مارتین شارکو،تئودور،فلورنو،ژرژبرژه وژان پیاژه از پیروان این مکتب به شمار می روند.در مکتب فرانسوی بیشتر به آسیب شناسی دین،یعنی بررسی تاثیرات منفی آن بر سلامت روان افراد،گرایش داشت.

پس از این دوره(مکتب فرانسوی)با پیدایش مکتب رفتار نگری (دهه 1930تا1960)در روانشناسی ،عملا روانشناسی دین در انزوا قرارگرفت و با افول مواجه گردید.زیرا تحقیق در مسائل دینی با روش تنگ نظرانه و محدود رفتارنگری بندرت میسر می شد. اما بااز بین رفتن رفتارنگری ،دوباره روانشناسی دین مورد توجه جدی رولنشناسان و دین پژوهان قرار گرفت و هم اکنون یکی از رشته های مورد توجه در دانشگاه های روانشناسی دنیا می باشد.

منبع:کتاب روانشناسی دین دیووید ولف/مترجم:دکتر محمد دهقانی/انتشارات رشد1386 و برخی مقالات دیگر.